Rójka – struktura i przyczyny

Rójka jest jedynym sposobem rozmnażania się rodzin pszczelich w warunkach naturalnych i jest niezbędna do utrzymania gatunku. Całkowite wyeliminowanie jej z życia rodziny pszczelej jest niemożliwe, ponieważ słoność do rójki ma podłoże genetyczne. Przy obecnym stanie wiedzy i rozwoju gospodarki pasiecznej rójka powinna należeć jednak do wyjątków. W interesie pszczelarza leży ograniczenie częstotliwości rojenia się pszczół, ponieważ zjawisko to dezorganizuje pracę w pasiece, zwiększa pracochłonność jej obsługi oraz powoduje z reguły zmniejszenie zbiorów miodu. Jeśli rój jest duży i wychodzi z dobrą matką, tworzy rodzinę pełnowartościową Roje naturalne cechuje wyjątkowa energia do pracy w początkowym okresie odbudowywania gniazda. Znane są sposoby powiększania liczby pni w pasiece, nie powodujące jednocześnie obniżenia wydajności z macierzaka.

Przeciętna długość życia pszczoły robotnicy wynosi latem ok. 35 dni. Przez pierwsze 10 dni zatrudniona jest ona przy wychowie czerwiu, przez następne 10 dni wykonuje prace porządkowe, a przeciętnie przez ostatnie 15 dni pełni rolę zbieraczki.

Struktura macierzaka przed i po wyjściu roju

 W okresie poprzedzającym wejście rodziny w nastrój rojowy liczba otaczających matkę pszczół – świta składa się z ok. 20 pszczół . Pszczoły te ściśle otaczają matkę i skłaniają ja do zaczerwienia miseczek matecznikowych. Robi to z 1–2 dniowymi przerwami, dzięki czemu matki rojowe nie wygryzają się jednocześnie. Pojawienie się zaczerwionych miseczek matecznikowych, które pszczoły budują w skrajnych częściach plastra (u dołu i z boków) jest sygnałem zbliżającego się wyjścia roju. Na 7–8 dni przed wyjściem roju matka pozbawiona jest świty i nie otrzymuje mleczka, wskutek czego jej tempo czerwienia gwałtownie maleje. Waga ciała matki ulega zmniejszeniu. W okresie tym pszczoły przygotowują matkę do lotu. Na 4–5 dni przed rójką matka prawie lub zupełnie przestaje składać jaja. Z ostatnich złożonych przez nią jaj, pojawiają się w macierzaku pszczoły po 21 dniach. Z najstarszego pozostałego w macierzaku matecznika młoda matka wygryzie się po 7 dniach od wyjścia roju (najczęściej rój opuszcza macierzak w chwili zasklepienia pierwszego matecznika rojowego tj. 9 dnia rozwoju larwalnego matki pszczelej). Po wyjściu roju w macierzaku pozostają pszczoły starsze, częściowo spracowane mogące przeżyć ok. 20 dni oraz połowa karmicielek larw. Młoda matka zacznie czerwić po dalszych 10–12 dniach od wygryzienia się z matecznika. Po kolejnych 21 dniach pojawią się w macierzaku pierwsze pszczoły po młodej matce. W ciągu następnych 7 dni zacznie przybywać pszczół w rodzinie. Jest to okres przypadający najczęściej na koniec pożytku letniego. Od chwili wyjścia roju do czasu masowego pojawienia się pszczół po młodej matce mija przeciętnie 45–47 dni. Rysunek 2 przedstawia strukturę rodziny wcześnie wyrojonego macierzaka. Wyrojony macierzak nie posiadał odpowiedniej liczby pszczół, aby wykorzystać pożytek towarowy.

Struktura roju

Wraz z rojem z pnia wychodzi około połowa ogólnej liczby pszczół, w tym wszystkie rojowe zgromadzone w wolnych przestrzeniach ula. Prawie wszystkie młode pszczoły z plastrów magazynu miodowego i połowa karmicielek larw. Przeciętny wiek pszczół wychodzących z rojem określany jest na 8 dni. Są one zdolne do pracy jeszcze przez 27 dni. Energia pszczół rojowych zostaje zużytkowana na odbudowanie gniazda (węzy) i na karmienie larw. Część młodych pszczół rojowych musi odejść do pracy zbieraczek pyłku i nektaru. Pierwsze młode pszczoły pojawiają się po 22 dniach od wyjścia roju z macierzaka, a po dalszych 10–15 dniach mogą przystąpić one do pracy poza ulem. Przez dalsze 7–10 dni będzie przybywało pszczół lotnych z początkowego okresu czerwienia matki po osadzeniu roju.

Na przygotowanie się do pełnego wykorzystania zbiorów świeżo osadzony rój potrzebuje ok. 6 tygodni czasu, a macierzak 7–8 tygodni od wyrojenia. W obydwu rodzinach tj. w macierzaku i roju okres pożytku głównego wykorzystywany jest przez pszczoły w ograniczony sposób, ponieważ w obydwu rodzinach brakuje dostatecznej ilości pszczoły lotnej. Okres pożytku głównego wykorzystywany jest jako pożytek rozwojowy. W zalewności od układu pożytków w danej okolicy pszczoły lotne będą uczestniczyły w zbiorach w czasie kilku dni trwania pożytku. Jeśli w okolicy nie ma pożytków późnych pożytek letni zostanie wykorzystany na wychów pszczół i dojście rodzin do siły. Pierwszym symptomem zbliżającego się nastroju rojowego jest wychowywanie przez pszczoły znacznej ilości czerwiu trutowego. Wychów trutni wiąże się dodatkowo ze zwiększonym spożyciem zapasów miodu. Powierzchnie plastrów zaczerwionych komórkami trutowymi są dwu- i trzykrotnie większe niż  w pniach pozostających w nastroju roboczym. Poza stratą miodu rójka naturalna pociąga za sobą straty, w postaci nieodnalezionych rojów i straty matek. W pasiekach zaniedbanych może dochodzić do kilkakrotnego wydania roju przez macierzak. Z punktu widzenia organizacji pracy w pasiece rójka naturalna jest zjawiskiem niepożądanym. Robocizna związana ze zbieraniem i osadzaniem rojów dezorganizuje całkowicie pracę w pasiece. Okres rójki trwa około 7–8 tygodni; w tym czasie pasieka powinna być stale dozorowana. Powtarzające się rójki powodują rozmnażanie się rodzin skłonnych do rójki i utrudniają poprawę pogłowia pszczół w pasiece.

Przyczyny powstawania nastroju rojowego

 Do przyczyn powstawania nastroju rojowego nalezą:

1) dziedziczne skłonności pszczół,

2) nadprodukcja mleczka w rodzinie,

3) ciasnota w gnieździe i przegrzanie ula,

4) niedobór substancji matecznej,

5) warunki atmosferyczne i układ pożytków.

1. Dziedziczne skłonności pszczół. Skłonność do rójki jest u pszczół cechą dziedziczną. Podstawowym czynnikiem kształtowania stopnia rojliwości pszczół jest podłoże dziedziczne (geny). Pozostałe czynniki potęgują nastrój rojowy przyspieszając rójkę lub działając hamująco. Czynnik dziedziczności należy do istotnych elementów podczas prób eliminowania rójki oraz powiększania pasieki. Rodziny bardziej skłonne roją się nawet w niewielkiej sile, wskutek np. lekkiego przegrzania ula czy wytworzenia się nieznacznej ciasnoty w gnieździe. Zakładają one zwykle więcej mateczników (jednorazowo 20–50 sztuk), mniej reagują na wszelkie zabiegi przeciwrójkowe, a pozostawione bez opieki potrafią wydać do 5 rojów w jednym sezonie

2. Nadprodukcja mleczka w rodzinie. Produkcja mleczka jest podstawowym czynnikiem regulacji tempa rozwoju rodziny pszczelej wiosną. Jego wydzielaniem zajmują się młode robotnice w wieku 6–16 dni, które nie zajmowały się jeszcze żadną pracą w ulu. Gwałtownie rozwijające się rodziny posiadają coraz to więcej pszczół ulowych. W początkowym okresie rozwoju, karmieniem kilku larw zajmowała się jedna pszczoła to później może ich przypadać kilka na jedną larwę (3–5 karmicielek). Jeżeli brak jest larw do karmienia (zalewanie komórek nakropem, złe czerwienie matki, brak pożytku) to coraz większa ilość pszczół na skutek dobrego odżywiania pokarmem białkowym, posiada rozwinięte jajniki – są to tzw. trutówki anatomiczne. Robotnice te rozpoczynają budowę miseczek matecznikowych i jeśli dojdzie do naturalnego podziału rodziny opuszczą macierzak jako pszczoły rojowe.

3. Ciasnota w gnieździe i przegrzanie ula. Podczas wychowu czerwiu w gnieździe utrzymywana jest temperatura około 35°C, a podwyższenie jej o kilka stopni powoduje zamieranie czerwiu. Poza obrębem miejsca wychowu czerwiu jest ona nieco niższa i ulega większym wahaniom. Jeśli temperatura na zewnątrz ula jest niższa niż 35°C, jego wentylacja jest łatwa. Aby obniżyć temperaturę wewnątrz ula pszczoły osłaniają zwartą warstwą swoich ciał nagrzewające się od słońca ściany ula i opuszczają plastry z czerwiem. Noszą wodę, wentylują gniazdo i usuwają się w boczne uliczki lub na zewnątrz w celu rozładowania ciasnoty. Im większa liczba pszczół zostaje zmuszona do opuszczenia gniazd, tym szybciej rodzina wpada w nastrój rojowy. W takiej sytuacji rójka wynika z samoobrony rodziny przed przegrzaniem ula i ciasnotą. Do zwiększenia ciasnoty i przegrzania przyczynia się obecność trutni w gnieździe. Dorosłe trutnie blokują uliczki, a czerw trutowy znacznie je zawęża. Utrudniona wentylacja prowadzi do zwiększenia koncentracji dwutlenku węgla.

4. Niedobór substancji matecznej. Substancja mateczna u pszczół jest wydzieliną gruczołów żuwaczkowych matki, na które składają się substancje zwane feromonami. Rozprzestrzeniana jest po całym ulu poprzez kontakt pszczół tworzących świtę, które zlizują substancje z ciała matki, z innymi robotnicami. Obecność dostatecznej ilości substancji matecznej w gnieździe pobudza gruczoły gardzielowe i woskowe do czynności wydzielniczej, a jej brak lub niedobór powoduje rozwój jajników u pszczół robotnic i rozrost ciała tłuszczowo-białkowego i w efekcie powstawanie trutówek anatomicznych. Najmniejszy kontakt z substancją mateczną mają młode pszczoły, które zgromadzone jako rojowe nie biorą czynnego udziału w życiu rodziny. Jeżeli rodzina jest bardzo liczna lub posiada starą matką wówczas niedobór substancji matecznej sprzyja gromadzeniu się pszczół rojowych, które opuszczają ul w celu założenia nowej rodziny.

 5. Układ pożytków i warunki atmosferyczne. Rozwój rodziny pszczelej związany jest z warunkami atmosferycznymi i występowaniem roślin pyłko- i miododajnych. Wystąpieniu rójki sprzyjają lata o obfitym pożytku w okresie rozwoju wiosennego oraz następujące po nich okresy chłodu i deszczu, a także długotrwały niezbyt obfity pożytek, który traktowany jest jako rozwojowy. Pszczoły nie są spracowane, żyją dłużej a matka intensywnie czerwi powodując powstawanie dużej ilości bezrobotnych pszczół. Podobny wpływ wywiera pożytek długotrwały, lecz niezbyt intensywny, z którego wziątki wystarczają na pokrycie potrzeb pokarmowych rodziny, ale nie zapewniają intensywnego gromadzenia zapasów.

źródło:

Mariusz Chachuła
Zapobieganie nastrojowi rojowemu i rójce